อสญฺญี เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทวณฺณนา

[78-83] อสญฺญีวาเท อสญฺญภเว นิพฺพตฺตสตฺตวเสน ปฐมวาโท, ‘‘สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สญฺญํเยว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส กิญฺจนภาเวน ฐิตาย อญฺญาย สญฺญาย อภาวโต ‘‘อสญฺญี’’ติ ปวตฺโต ทุติยวาโท, ตถา สญฺญาย สห รูปธมฺเม, สพฺเพ เอว วา รูปารูปธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยวาโท, ตกฺกคาหวเสเนว จตุตฺถวาโท ปวตฺโตฯ ตสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุติยจตุกฺเกปิ กสิณรูปสฺส อสญฺชานนสภาวตาย อสญฺญีติ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยเนว จตฺตาโรปิ เวทิตพฺพาฯ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญีวาเทปิ เนวสญฺญีนาสญฺญีภเว นิพฺพตฺตสตฺตสฺเสว จุติปฏิสนฺธีสุ, สพฺพตฺถ วา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถาย สุขุมาย สญฺญาย อตฺถิภาวปฏิชานนวเสน ปฐมวาโท, อสญฺญีวาเท วุตฺตนเยน สุขุมาย สญฺญาย วเสน, สญฺชานนสภาวตาปฏิชาเนน จ ทุติยวาทาทโย ปวตฺตาติ เอวํ เอเกน ปกาเรน สติปิ การณปริเยสนสฺส สมฺภเว ทิฏฺฐิคติกวาทานํ อนาทรณียภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเตสญฺจ สญฺญีอสญฺญีเนวสญฺญีนาสญฺญีวาทานํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติ วจนโต สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห ปากโฏเยวฯ

อุจฺเฉทวาทวณฺณนา

[84] อสโต วินาสาสมฺภวโต อตฺถิภาวนิพนฺธโน อุจฺเฉโทติ วุตฺตํ ‘‘สโต’’ติฯ ยถา เหตุผลภาเวน ปวตฺตมานานํ สภาวธมฺมานํ สติปิ เอกสนฺตานปริยาปนฺนานํ ภินฺนสนฺตติปติเตหิ วิเสเส เหตุผลานํ ปรมตฺถโต ภินฺนสภาวตฺตา ภินฺนสนฺตานปติตานํ วิย อจฺจนฺตเภทสนฺนิฏฺฐาเนน นานตฺตนยสฺส มิจฺฉาคหณํ อุจฺเฉทาภินิเวสสฺส การณํ, เอวํ เหตุผลภูตานํ ธมฺมานํ วิชฺชมาเนปิ สภาวเภเท เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาย เอกตฺตนเยน อจฺจนฺตมเภทคฺคหณมฺปิ การณํ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ ปาฬิยํฯ สนฺตานวเสน หิ วตฺตมาเนสุ ขนฺเธสุ ฆนวินิพฺโภคาภาเวน สตฺตคาโห, สตฺตสฺส จ อตฺถิภาวคาหนิพนฺธโน อุจฺเฉทคาโห ยาวายํ อตฺตา น อุจฺฉิชฺชติ, ตาวายํ วิชฺชติเยวาติ คหณโต, นิรุทยวินาโส วา อิธ อุจฺเฉโทติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปจฺเฉท’’นฺติฯ วิเสเสน นาโส วินาโส, อภาโวฯ โส ปน มํสจกฺขุปญฺญาจกฺขูนํ ทสฺสนปถาติกฺกโมเยว โหตีติ อาห ‘‘อทสฺสน’’นฺติฯ อทสฺสเน หิ นาส-สทฺโท โลเก นิรุฬฺโหติฯ ภาววิคมนฺติ สภาวาปคมํฯ โย หิ นิรุทยวินาสวเสน อุจฺฉิชฺชติ, น โส อตฺตโน สภาเวน ติฏฺฐตีติฯ ลาภีติ ทิพฺพจกฺขุญาณลาภีฯ จุติมตฺตเมวาติ เสกฺขปุถุชฺชนานมฺปิ จุติมตฺตเมวฯ น อุปปาตนฺติ ปุพฺพโยคาภาเวน, ปริกมฺมากรเณน วา อุปปาตํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกติฯ ‘‘อลาภี จ โก ปรโลกํ น ชานาตี’’ติ นตฺถิกวาทวเสน, มหามูฬฺหภาเวเนว วา ‘‘อิโต อญฺโญ ปรโลโก อตฺถี’’ติ อนวโพธมาหฯ เอตฺตโกเยว วิสโย, โย ยํ อินฺทฺริยโคจโรติฯ อตฺตโน ธีตุยา หตฺถคณฺหนกราชาทิ วิย กามสุขคิทฺธตาย วาฯ ‘‘น ปุน วิรุหนฺตี’’ติ ปติตปณฺณานํ วณฺเฏน อปฺปฏิสนฺธิกภาวมาหฯ เอวเมว สตฺตาติ ยถา ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต น ปฏิสนฺธิยติ, เอวํ สพฺเพ สตฺตา อปฺปฏิสนฺธิกมรณเมว นิคจฺฉนฺตีติฯ ชลปุพฺพูฬกูปมา หิ สตฺตาติ ตสฺส ลทฺธิฯ ตถาติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ลาภิโนปิ จุติโต อุทฺธํ อทสฺสเนเนว อิมา ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘วิกปฺเปตฺวา วา’’ติฯ

เอตฺถาห – ยถา อมราวิกฺเขปิกวาทา เอกนฺตอลาภีวเสเนว ทสฺสิตา, ยถา จ อุทฺธมาฆาตนิกสญฺญีวาทจตุกฺโก เอกนฺตลาภีวเสเนว, น เอวมยํฯ อยํ ปน สสฺสเตกจฺจสสฺสตวาทาทโย วิย ลาภีอลาภีวเสน ปวตฺโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ทฺเว ชนา’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา สสฺสตวาทาทิเทสนาหิ อิธ อญฺญถา เทสนา ปวตฺตาติ? วุจฺจเต – เทสนาวิลาสปฺปตฺติโตฯ เทสนาวิลาสปฺปตฺตา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิวิเธนากาเรน ธมฺมํ เทเสนฺติ, อญฺญถา อิธาปิ จ เอวํ ภควา เทเสยฺย ‘‘อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาตปฺปมนฺวาย…เป.… ยถาสมาหิเต จิตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตญาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ, โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อรหโต จุติจิตฺตํ ปสฺสติ, ปุถูนํ วา ปรสตฺตานํ, น เหว โข ตทุทฺธํ อุปปตฺติํ, โส เอวมาห ‘ยถา โข โภ อยํ อตฺตา’’’ ติอาทินา วิเสสลาภิโน, ตกฺกิโน จ วิสุํ กตฺวา, ตสฺมา เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ สสฺสตวาทาทิเทสนาหิ อญฺญถายํ เทสนา ปวตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ วา เอกจฺจสสฺสตวาทาทีสุ วิย น อิธ ตกฺกีวาทิโต วิเสสลาภีวาโท ภินฺนากาโร, อถ โข สมานเภทตาย สมานากาโรเยวาติ อิมสฺส วิเสสสฺส ปกาสนตฺถํ ภควตา อยมุจฺเฉทวาโท ปุริมวาเทหิ วิสิฏฺฐากาโร เทสิโตฯ